تشویق، در روانشناسی با تقویت بیان می شود كه تعریف آن عبارتست از محرك یا رویدادی كه نتیجه آن افزایش احتمال رفتار مورد نظر است. در کل تقویت فرآیند پاداش دهی است به رفتار فرد، یعنی برانگیختن شوق و علاقه مجدد او به انجام همان رفتار. این پاداش طیف وسیعی می‌تواند داشته باشد بطوری که از یک نگاه تحسین آمیز تا یک تشویق مالی بزرگ یا اهداء رتبه یا مقامی را شامل شود. تقویت عاملیست كه بتواند منشاء ایجاد ذوق و شوق، تحرک و امید و علاقه در انسان شود. تقویت نوعی ارضای نیازهای روانی و فیزیكی انسان است تشویق یك هدف واقعی است كه دستیابی به آن انگیزه ای را ارضاء می كند و در واقع تشویق ها همان تقویت كننده های مثبت هستند كه به عنوان محرك یا عاملی می باشند و انسانها در جهت رسیدن به آنها می كوشند. در هر حال این فرآیند در زندگی انسان گستردگی دارد و عموم افراد آن را بکار می‌برند، شاید بدون آن که با جنبه‌های مختلف آن یا کارکرد آن یا شیوه‌های صحیح اجرای آن آشنایی داشته باشند. تقویت در امر یادگیری و آموزش، عامل و محركی اساسی برای كودك به حساب می‌آید. تجربیات نشان داده كودكانی كه در كلاس و مدرسه به خاطر درس مورد تشویق قرار می‌گیرند بیش از دیگران به فراگیران در یادگیری كمك می‌كنند و به فراگیری مسائل موفق می‌شوند.

نقش تقویت در یادگیری به مراتب مهمتر و مؤثرتر از نقش تنبیه است. همچنین تقویت در یك درس، اگر چه سبب رشد و پیشرفت كودكان در همان درس می‌شود ولی اثر عام آن، آنقدر پردامنه است كه دیگر دروس را هم در بر می‌گیرد این امر به‌خاطر آن است كه كودك در اثر تقویت كلا دیدی مثبت به یادگیری پیدا كرده و بصورت كلی‌تری به درس و مدرسه علاقه پیدا می‌كند. بدین ترتیب می توان گفت كه پاداش، عكس العملی است كه مربی بدنبال رفتار مطلوب متربی از خود نشان می‌دهد و باعث تكرار رفتار در موقعیت‌های بعدی می‌گردد. پس بهتر است در فرآیند یاد دهی-یادگیری از تقویت بیش از تنبیه استفاده كنیم، مگر در مواردی ناچار باشیم از تقویت منفی استفاده كنیم.  

دراین مصداق شاعر معروف سعدی شیرازی گفت: خشت اول گر نهد معمار کج تا ثریا می رود دیوار کج. تقویت نیروها و استعدادهای کودکان را به کار می اندازد و استقامت آنها را در کارها زیاد می کند ، موجبات سرعت در کارهای بدنی را فراهم می کند و در کارهای فکری موجب سعی وکوشش بیشتری می گردد . تشویق وتقویت رفتار مثبت کودکان سبب شکل گیری عادات مطلوب در آنان می شود. به عبارت دیگر از آنجا که از طریق رفتارهای تشویق آمیز کلامی و غیر کلامی مادی وعنوی فردی، گروهی مستقیم و غیر مستقیم مربی بیش از هر چیز به یک نیاز کودکان  یعنی نیاز به محبت وتوجه پاسخ داده می شود.ما شاهد بیشترین، مؤثرترین و پایدارترین اثر در رفتار آنان هستیم در حالی که وقتی کودکی را تنبیه می کنیم نه تنها به هیچ یک از نیازهای اساسی او پاسخ نمی دهیم بلکه تعادل حیاتی اش را برهم زده او را با تجربه ناخوش آیندی که همواره ازآن گریز دارد مواجه می کنیم ولو اینکه بطور موقت رفتار مطلوب آن را کنترل کرده باشیم . تشویق محبتی است که ارضاء کننده نیاز است محبت تا آنجا برای انسان لازم و ضروری است که اگر به موقع و متناسب در طول زندگی دریافت نکنند دربزرگسالی  به علت احساس خلاء و ناکامی رفتار نا هنجاری پیدا می کند مسئله تقویت امری است که در خانواده در مدرسه در تشکیلات نظامی کارایی مطلوب دارد. رسول خدا پایه رفتار با کودکان و نوجوانان را بر محبت استوار کرده و سفارش می کند که آنان را گرامی بداریم و با جایزه ای که امکان وفایش هست انان را تشویق نمائیم. استفاده از روش تقویت و محبت یکی از روشهای تربیتی بسیار مؤثر است.  مقداري توجه و تحسين براي هر كسي مفيد است چون انسان نياز به تاييد و احترام ديگران دارد و مي خواهد در هر كاري كه فعاليت مي كند ديگران كوشش او را قدر بدانند و برايش ارزش قائل شوند. منتها براي سرآمد شدن يا برجسته شدن و دريافت تحسين بايد كوشش بيش از حد متعارف داشته و البته به موازات كوشش آمادگي، استعداد آن فعاليت ويژه هم بايد در انسان باشد 

فرآیند تشویق سیستم انگیزشی فرد را تحریک می‌کند و احساس خوشایندی در او بوجود می‌آید.

بر مبنای نظریات یادگیری مربوط به شرطی سازی، اگر این احساس خوشایند با رفتار انجام گرفته پیوند بخورد، در موقعیتهای بعدی فرد را وادار به انجام رفتار مورد نظر خواهد کرد. لذت جویی و کسب لذت از ویژگیهای اساسی انسان است و فرد تمایل به کسب لذت دارد. حتی مراکزی از مغز شناخته شده‌اند که با این تمایل فرد مرتبط هستند. این مراکز به مراکز لذت معروف هستند که در موقعیتهای خوشایند و لذت بخش فعال می‌شوند. انسان یک موجود قابل تغییر و است و ممکن است در سنین صدسالگی هم خودرا تغییر دهد. اما شک نیست که تغییر عاداتی که دردوران کودکی دیکته شده اند در بزرگسالی بسیار دشوار است. روز به روز صفات در انسان ریشه های عمیق تری پیدا می کنند و اراده ی انسان ضعیف تر می شود. اسکینر روانشناس رفتارگرا چنین عقیده دارد که تنبیه شدید کودکان و نوجوانان در قبال انجام رفتار نا مطلوب ممکن است موقتا به حذف آن رفتار در کودک بینجامد ولی در بیشتر مواقع به بروز رفتارهای جبرانی انتقام جویانه و ضد اجتماعی می گردد ویا مشکلات هیجانی دیگری را به بار می آورد تنبیه هایی که معلمان بر کودکان روا می دارند از یک طرف مشکلات عاطفی و اختلافات رفتاری را موجب می گردد و از طرف دیگر رابطه معلم شاگرد آشفتگی ایجاد کرده و امکان بازسازی، ترمیم آن را مشکل و در مواقعی دور از دسترس می سازد.

در چنین شرایطی کودک تصور منفی را که از معلم تنبیه گر دارد ممکن است به معلمان دیگر محیط آموزش و حتی فضای فیزیکی مدرسه …. دهد. معلمان پرخاشگر و هیجانی که از عهده کنترل رفتار خودشان بر نمی آیند با تنبیه های شدید و مکرر آثار سوء در سازگاری شاگردان خود خواهند گذاشت و مقاومت آنها را در یادگیری دروس برخواهند انگیخت.

اقسام راه‌های تقویت 

1- تقویت مستقیم و غیرمستقیم: تشویق‌های غیرمستقیم اثر بخش‌تر از ترغیب و تشویق مستقیم است. زیرا در تشویق غیر مستقیم، اول حالت كلی می‌تواند وجود داشته باشد. مثلا مربی بگوید كسانی كه چنین هستند و به فلان شكل عمل می‌كنند، مورد توجه و احترام جامعه‌اند و در این صورت فرد مورد نظر علاقه‌مند می‌شود كه چنین عمل كند. نكته دیگر، تشویق بصورت مستقیم است كه انواع آن را در میان افراد جامعه زیاد مشاهده می‌كنیم. نظیر اینكه اگر نمره خوب بگیری چنین جایزه‌ای داری. بعضی از متخصصان تعلیم و تربیت معتقدند كه تشویق مستقیم مانند اشعه مستقیم خورشید آزاردهنده و كوركننده است چون منجر به تملق و چاپلوسی می‌شود.

2- تقویت مادی و معنوی: تشویق مادی مانند اینكه مربی، پدر و مادر قول می‌دهند كه در صورت فلان موفقیت و انجام كاری، جایزه‌ای تهیه نمایند. البته باید سن، جنس و توان تشویق شونده باید در نظر گرفته شود. تا منجر به یاس و نا امیدی نشود. ضمنا مربی، پدر و مادر باید توجه داشته باشند به وعده‌هایی كه میدهند عمل كنند در غیر اینصورت اثرات نامطلوب تربیتی خواهد داشت. گاه تشویق جنبه معنوی دارد در اینصورت باید شخصیت كودك و فرد مورد تربیت، طوری پرورش یافته باشد كه از موفقیت و پیروزی حاصله محفوظ شده و شیرینی آن، خود وسیله تشویق برای ادامه كار یا تكرار كار خوب در او شود. پس در این مورد موفقیت فرد برای خود حكم تشویق را دارد. تشویق معنوی دیگر، لذت روحی و روانی  است كه برای فرد ایجاد می‌شود كه خود بزرگترین انگیزه برای كار نیك است. احساس رضایت خاطر، دیگر حالتی است كه خود برانگیزاننده‌ی شخص به كار نیك است. و از همه مهمتر كسب رضای خداوند بعنوان یكی از عوامل معنوی پر اهمیت، مد نظر قرار گیرد.

3- تقویت درونی و برونی: در كتاب تربیت آسیب‌زا، تشویق به دو دسته بیرونی و درونی تقسیم می‌شود. تشویق بیرونی شامل واكنش‌هایی است كه دیگران برای تكرار و تقویت رفتار فرد ارائه می‌كنند. به‌طوری كه تشویق بیرونی مانع خود برانگیختگی درونی می‌شود.

اهم شرایطی كه در تشویق كودكان و حتی بزرگسالان باید مد نظر قرار گیرد عبارتند از:

1 -شرط سنی: در تشویق كودكان شرط سن مهم است. در هر سنی مقتضیاتی را باید در نظر گرفت و این امر شدنی نیست. مگر اینكه آگاهی از متون روا‌نشناسی و اطلاعات روان‌شناسی كودك و نوجوان داشته باشیم.

2-شرط جنس: تشویق بهتر است برای پسر و دختر متفاوت باشد. بدین معنی كه شرایط حیات روانی و اجتماعی آن را مورد نظر قرار دهیم. پسران بیشتر به اسباب بازی‌های جنگی، رزمی و ورزشی راغبند و دختران بیشتر به ظرافت‌كاری‌ها و زیبایی‌های اسباب‌بازی‌های خانوادگی علاقه نشان می‌دهند.

3-شرط روانی: نكته مهمی كه در تشویق باید مد نظر قرار گیرد شرط روانی در سنین مختلف و نوع پایبندی آنها به لذات است.

4-شرط كار و تلاش: در تشویق كودك اعطای جایزه به آن باید بین میزان كار و تلاش و میزان تشویق رابطه وجود داشته باشد. یعنی میزان تشویق دانش‌آموز با میزان فعالیت انجام شده برابر باشد تا اثر تربیتی تشویق از بین نرود.

چند نکته که مربی در روابط خود با کودکان باید مدنظر قرار دهد :

م دلسوزی مربی  نسبت به آموزش کودکان 

فروتنی و نرمش نسبت به کودکان

 مربی نباید با شاگردان خویش رفتاری بزرگ مابانه ای را در بیش گیرد بلکه باید فروتنی ونزمش را در برخورد با شاگردانش بکار برد.

رعایت مساوات در توجه و محبت به کودکان

معلم نباید در اظهار محبت وتوجه به شاگردانش در صورتی که از لحاظ سن و فضیلت با هم برابر باشند تبعیض و تفاوتی را معمول دارد. زیرا تبعیض و عدم رعایت مساوات در محبت و توجه به آنها با وجود تساوی آنها در شرایط مذکور موجب ناراحتیهای روانی  آنها از یکدیگر می شود. 

تاثیر مخرب تشویق بیش از حد 

اما وقتی تشویق‌ شدن برای کودک عادی شود، مسلما به مرور کارکردش را هم از دست می‌دهد. برای مثال اگر در تقویت هایمان  به‌کرات او را کودکی باهوش بنامیم، کودک به مرور به خودش می‌قبولاند که باهوش است، بنابراین عملا دیگر تلاشی در کار نیست. او به‌جای‌ اینکه تلاش کند تا آگاهانه عمل کند، فقط سعی می‌کند باهوش به‌نظر بیاید. در حقیقت باهوش به‌نظر آمدن، پیشرفت کودکان را حتی در ایجاد تغییرات ساده‌ای مانند داوطلب شدن در کلاس درس، متوقف میکند. بنابراین تکرار اینکه باهوش هستند، ممکن است نتیجه‌ی عکس به بار بیاورد. 

پس چطور باید فرزندمان را تقویت  کنیم تا مجموعه‌ای از اصول و عقاید مؤثر را ملکه‌ی ذهنش کند؟ وقتی تقویت های والدین و معلم‌ها متوقف می‌شود، کودکان دیگر رغبتی به تلاش ندارند. بنابراین شیوه‌ی نادرست تقویت سبب می‌شود تنها محرک کودک برای فعالیت‌هایش مانند رنگ‌ کردن، مسواک زدن، کفش پوشیدن و … همین «آفرین‌» گفتن‌های والدین باشد. .اما اگر بخواهیم تقویت های ساختگی را متوقف کنیم، جایگزین آن چه خواهد بود؟ به‌جای تقویت کردن صرف، در حالی‌که ناظر فعالیت‌های کودک هستید، سعی کنید به او پیشنهاداتی درباره‌ی بهبود عملکردش بدهید. از عبارت‌هایی که فاقد ارزشیابی عملکرد کودک هستند کمک بگیرید مثل «خودت کفش‌ات را پوشیدی؟» چنین اظهارنظرهایی تلاش کودک را برای موفقیت در کارهایش به رسمیت می‌شناسد. اگر کودک شما نقاشی‌ای کشیده‌ است، آنچه را می‌بینید قضاوت نکنید، بلکه در قالب عبارت‌های توصیفی بازگو کنید مثلا این ابرها چقدر بزرگ‌اند! یا پسر! امروز یه عالمه ابر کشیدی!

همه‌ی ما دوست داریم کودکان‌مان را تشویق کنیم و همیشه آنها را باانگیزه ببینیم. دوست داریم موفقیت‌ها و پیروزی‌های آنها را به زبان بیاوریم و به آنها ببالیم. خیلی وقت‌ها آفرین‌های ساختگی تحویل فرزندانمان داده‌ایم، اما باید تصمیم بگیریم عادت‌هایمان را تغییر بدهیم.

‌

‌